حوزه‏ی زبان فارسی دری

 زبان فارسی دری در کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکستان، قسمتی از هند، پاکستان، ترکستان، قفقاز، عراق و آسیای میانه گویندگانی دارد. براساس آن‏چه که در منابع تاریخی نقل شده، زبان فارسی در ایران 40 میلیون گوینده، در افغانستان 20 میلیون، در تاجیکستان 5 میلیون، در ازبکستان 7 میلیون گونده دارد. در مجموع حدود 110 میلیون نفر  به این زبان تکلم می‏کنند.

وجه تسمیه دری

در این که چرا زبان دری را به این نام نامند، دیدگاه‏های مختلفی ارایه شده است:

1.       مأخوذ ازدربار: ناتل خانلری می‏نویسد: دری زبان شهرهای مداین است و کسانی که در دربار شاه بودند به آن گفت‏وگو می‏کردند و این لفظ نسبت است به دربار و در این زبان از میان لغات شهرهای مشرق لغت اهل بلخ غلبه دارد."

(خانلری دکتر پرویز ناتل، تاریخ زبان فارسی، چاپ ششم، انتشارات فردوس، تهران1377، جلد اول، ص 273 )

2.       منسوب به دره:  برخی بر این باورند که دری منسوب به دره و از کبک دری گرفته شده است چرا که زبان دری در زیبایی و جذابیت به مانند کبک دری است. بعضی از این نسبت به گونه‏ی دیگری تفسیر کرده اند و گفته اند زبان مردم کوهستان‏هابوده لذا دری اصطلاح  شده است.

3.       مأخوذ از تخار: بعضی هم معتقدند که دری در اصل تخاری بوده و بعد براثر کثرت استعمال دهاری و سه بعد دهری و در نتیجه دری شده است.

4.       لغت ساکنین چند شهر: بعضی نیز گویند که دری لغت اهل بخارا، بدخشان، مرو و بلخ بوده است.

5.       منسوب به درگاه کیان: شماری نیز براین باورند که مردمان درگاه کیان به آن تکلم می‏کردند.

6.       دری صفت فارسی است: ناتل خانلری می‏نویسد: در اکثر نوشته‏هایی که مربوط به زبان‏های ایرانی بعد ازاسلام است دو اصطلاح فارسی و دری را مترادف و گاهی هردو را باهم به یک معنا آورده‏اند و گاهی دری را صفت فارسی و در معنا فصیح ذکر کرده‏اند. مطرزی می‏نویسد: الفارسیه الدریه الفصیحه نسبت الی در و هو الباب بالفارسیه. فردوسی می‏گوید:

 بفرمود تا پارسی دری

 نبشتند و کوتاه شد داوری

(خانلری دکتر پرویز ناتل، تاریخ زبان فارسی، ص 273)

 

زادگاه و پرورش‏گاه زبان دری

حفریاتی که  صورت گرفته  نشان می‏دهد که این زبان در زمان سلطنت هخامنشیان( 331- 559 ق. م) معمول بوده است. شهری واقع در ترکستان چین، بلخ، کابل، نیمروز، زابل، غزنه و هرات پرورشگاه اصلی زبان دری بوده اند. محمد حیدر ژوبل در این رابطه می‏نویسد:

 " زبان دری که لهجه خاص تخارستان(قطغن و بدخشان و باختر)، کابل، نیمروز و زابلستان(سیستان)، غزنه و هری است تاریخ چیزِ کم دو هزار ساله دارد که در دوره‏های قبل از اسلام وجود داشته و در افغانستان امروز به وجود آمده از این‏جا ظهور کرد. چنان‏چه نمونه‏هایی از طرز تلفظ دری (فارسی افغانی) درنواحی مرکزی افغانستان، تخارستان و سیستان هنوز متداول است و ساکنان شهرهای غزنه، بلخ، زابل، کابل، بدخشان، هری، سیستان و مرو بدان متکلم بوده‏اند و بدین طریق نخست زبان مردم خراسان، بلخ، نیمروز بود و انتشار آن به نواحی غرب ازشرق و نیمروز (سیستان افغانی) صورت گرفته است و باختر، نیمروز، زابلستان، کابلستان مبدأ و پرورشگاه اولی آن به شمار می‏آید."

 (ژوبل محمد حیدر، تاریخ ادبیات افغانستان، چاپ دوم، انتشارات میوند، کابل، 1379، ص 22)

نخستین شاعر دری زبان

 دراین که نخستین شاعر زبان دری کیست نظرات متفاوتی ارایه شده است:

1.       بهرام گور پادشاه ساسانی(420 – 438 ق. م): برخی بهرام گور پادشاه ساسانی را نخستین شاعر دری زبان دانسته‏ و این شعر را از او خوانده‏اند:

منم آن پیل دمان و منم آن شیر یله

نام بهرام ترا وپدرت بو جبله

2.       ابوحفض حکیم بن خوض سغدی: بعضی ابوحفض سغدی را اولین شاعر دری زبان شمرده‏اند. این شعر هم از اوست:

آهوی کوهی در دشت چگونه دودا

چو ندارد یار بی یار چگونه دودا

3.       ابوالعباس مروزی: به باور برخی، مروزی اولین شاعر دری زبان است که درمدح امیرالمومنین عبدالله مأمون زمانی سروده:

ای رساننده به دولت فرق خود تا قرقدین

گسترانیده به جود و فضل در عالم یدین...

4.       حنظله بادغیسی: بعضی حنظله بادغیسی را نخستین شاعر دری زبان خوانده اند.

5. وصیف سکزی: شماری نیز بر این عقیده‏اند که قدیمی ترین اثر ادبی را خلق کرده است.

منابع:

1.       اریانا دایرت المعارف ج 4

2.       ژوبل محمد  حیدر، تاریخ ادبیات افغانستان

3.       یمین پوهاند محمد حسین، تاریخچه زبان فارسی دری

4.       ادب فاسی، ج 3 حسن انوشه