سیر مقتل نگاری عاشورا(2)
تکنگاری
تکنگاری به نوشتههایی گفته میشود که به ثبت برخی از وقایع مهم میپردازد. در تکنگاری بیشترین توجه به جزئیات حوادث است. نویسنده یا سراینده میکوشد حوادث را موبهمو نقل نماید. ترتیب و توالی حوادث نیز مثل داستان در نظر گرفته میشود. تکنگاری اختصاص به حوادث عاشورا یا حوادث سیاسی و نظامی ندارد. رخدادهای اجتماعی نیز میتوانند به صورت تکنگاری نوشته شوند.
تکنگاری در اوایل دورهی اسلامی بسیار معمول بود. کتاب "المعرین" یکی از کتبی است که به صورت تکنگاری نوشته شده است. این کتاب در مورد کسانی است که عمرطولانی داشتهاند. اصطلاح تکنگاری امروزه در زبان دری معمول نیست. به جای آن، واقعهنگاری یا گزارشگری استفاده میشود. مقتلنویسی نوع خاصی از تکنگاری است.
پیشینهی مقتلنگاری
پیشینهی مقتلنگاری به زمان حضرت پیامبر اسلام بر میگردد. برخی از اندیشمندان اسلامی با ذکر مصایب و ستمهایی که منجر به شهادت یاران پیامبر مثل حضرت ابوذر، سلمان، جعفر، حجر بن عدی، و... گردید، تلاش کردند تا شرح حال و ماجرای شهادت اصحاب و یاران پیامبر را به تصویر بکشند. بعد از پیامبر، به شرح ماجراهای جانسوز شهادت حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع) پرداختند. پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا مقتلنگاری نیز مورد توجه جدی اندیشمندان قرار گرفت. کتابهای زیادی با عنوان مقتل الحسین یا مقتل ابی عبدالله الحسین نگارش یافت که مع الاسف یا از آنها جز نام چیزی باقی نمانده و یا بخشی از آنها به صورت پراکنده در کتب متأخرین نقل شده است. در برخی از منابع تاریخی نام بعضی از مقاتل و نویسندگان آنها آمده اما از اصل کتاب هیچ خبری نقل نشده و یا به عدم موجودیت آن تصریح شده است.
نخستین مقتلنویسان عاشورا
در این که چه کسی نخستین مقتل عاشورا را نوشت، اتحاد نظر وجود ندارد. بیشتر اندیشمندان براین عقیدهاند که نخستین مقتل را اصبغ بن نباته نوشته است اما تعداد دیگر شمار دیگر را نخستین مقتلنگاران عاشورا خواندهاند. در اینجا به ذکر اسامیی که به عنوان مقتلنگاران عاشورا در تاریخ ثبت شده، اکتفا میشود. این مقتلنگاران عبارتند از:
- اصبغ بن نباته:اصبغ بن نباته از یاران امام علی(ع) است. نخستین مقتل اما حسین را به نام "مقتل ابی عبدالله الحسین" او نوشته است. از این کتاب تنها روایاتی باقی مانده است. آقا بزرگ طهرانی در "الذریعه" در مورد کتاب بن نباته مینویسد:"اقول و الظاهر انه اول من کتب مقتل الحسین و کتابه اسبق کتب المقاتل."
"به نظر من و در یک نگاه تحقیقی،اولین کسی که به نگارش کتاب مقتل الحسین دست یافت اصبغ بن نباته است و کتابش از کتب دیگر در باره مقتل قدیمیتر است."
(سایت تاریخ شیعه، بهنام، مقاله مقتلنگاری شیعیان از آغاز تا پایان قرن پنجم هجری؛ به نقل از آقا بزرگ طهرانی.الذریعه الی تصانیف الشیعه،ج،22ص24)
با این که –بنا به نقل شیخ صدوق در کتاب الفهرست- اصبغ بن نباته شهادت امام حسین را درک کرده اما خبری در بارهی واقعه عاشورا از او نقل نشده است.
برخی مانند طبری، ابوالفرج اصفهانی، شیخ صدوق و سبط بن جوزی، بر این باورند که قاسم فرزند اصبغ بن نباته صاحب کتاب مقتلی در بارهی واقعه عاشورا بوده است.
- جابربن یزید الجعفی(م. حدود128):جعفی از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) است که نجاشی در توثیق او تردید کرده است. جعفی در موضوعات مختلفی چون فقه، تفسیر، تاریخ و معارف اسلامی صاحب آثار فراوان است که از آن جمله میتوان به کتابهای الجمل، صفین، نهروان، مقتل امیرالمؤمنین، مقتل ابی عبدالله الحسین... اشاره کرد. کتاب مقتل الحسین در اثر حوادث از بین رفته و اثری از آن در دست نیست.
- جعفر بن عفان طائی(م150): جعفر بن عفان از مرثیه سرایان و شاعرانی بود که به وسیله نوشتن کتاب المراثی شهرت یافت. از این کتاب چیزی باقی نمانده است.
- لوط بن یحیی بن سعید بن سالم الازدی الغامدی- ابو مخنف(م157): او از مورخان مشهور دورهی اموی است.
تالیفات ابو مخنف به 29 اثر میرسد. کتابهای مقتل الحسن بن علی، مقتل امیر المؤمنین، مقتل حجربن عدی، مقتل محمد، اخبار مختار، مقتل عبدالله بن زبیر، مقتل ابن اشعث و مقتل محمد بن ابی بکر از جمله کتابهای مقتل او میباشند. کتاب دیگری که به او نسبت داده اند "مقتل ابی عبدالله الحسین" است. نسخههایی از این کتاب به نامهای اخبار مقتل الحسین یا مصراع الحسین در کتابخانههای جهان موجود است. برخی این کتابها را مجعول دانستهاند.
اماصاحب قاموس الرجال می نویسد:
"کتاب ابو مخنف در مقتل الحسین(ع) است که طبری و ابوالفرج اصفهانی از این کتاب نقل روایت کردهاند.این کتاب صحیحترین کتاب مقتل است زیرا او روایتهای عاشورا را غالباً با یک نفر واسطه نقل میکند."
"بهنام" در بارهی این کتاب مینویسد:
"این کتاب در سال 1398 هجری قمری به کوشش حسن غفاری فراهم و در شهر مقدس قم منتشر شد. درسال 1367 جنای حجت الاسلام و المسلمین محمد هادی یوسفی غروی این کتاب را با تحقیق و بررسی با نام وقعه الطف لابی مخنف در انتشارات مؤسسه النشر الاسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه در شهر قم به چاپ رساند."
(همان، به نقل از تاریخ نگارشهای عربی،فؤاد سزگین،ترجمه مهران ارزنده، تهران،چاپ اول1380، ص437، به نقل از امپراطوری عرب و سقوط آن، برلین1902م.)
- ابومنذر هشام بن محمدبن السائب بن بشربن زید بن عمرو بن الحارث (م.205-204،206):
هشام از راویان مقتل ابی مخنف است و دارای 135 اثر در تاریخ اسلام میباشد. او کتابهای زیادی در زمینهی مقتل نوشته که از آن جمله است کتاب مقتل الحسین. این اثر فعلاً موجود نیست.
- نصربن مزاحم بن سیار المنقری التمیمی الکوفی- ابوالفضل(م. 212 ): او چندین مقتل نقل شده از جمله مقتل ابی عبدالله الحسین. این اثر فعلاً در دسترس قرار ندارد.
- ابراهیم بن اسحاق الاحمری النهاوندی«ابو اسحاق»:حیات269. وی صاحب تألیفات متعدد در زمینه فقه، تاریخ، نوادر و... است. مقتل ابی عبدالله الحسین یکی از کتبی است که به او نسبت به داده شده است.
- سلمه بن الخطاب البراوستانی ازدورقانی ابوالفضل(م250به بعد): نام یکی از کتابهای او مقتل الحسین است که اکنون موجود نیست.
- ابراهیم بن محمد بن سعید هلالی الثقفی م. 283: از او کتاب های زیادی برجای مانده است. مقتل الحسین نیز نام یکی از کتاب های اوست.
- محمد بن علی بن حمزه بن الحسن بن عبیدالله بن العباس بن علی بن ابی طالب- ابو عبدالله(م.287):
محمد از اصحاب امام هادی و عسکری (ع) است. او را ازجمله محدثان، شاعران و مقتلنگاران در این دوره خوانده اند. مهمترین کتاب او "مقاتل الطالبین" است.
علاوه براین نویسندگان، نام مقتلنگاران دیگری نیز در تاریخ نقل شده که به اختصار بدانها اشاره میشود:
11. احمد ابن اسحاق ابی یعقوب، ابن واضح یعقوبی(م.292یا294): مقتل ابی عبدالله الحسین. این اثر موجود نیست اما بخشهایی از آن در کتاب "تاریخ یعقوبی" نقل شده است.
12. محمدبن زکریا بن دینار الغلابی- ابو عبدالله صاحب مولی بنی غلاب البصری(م. 298): مقتل ابی عبدالله الحسین. این کتاب نیز موجود نیست.
13. محمد بن احمد بن یحیی الاشعری القمی- ابوجعفر(م. نیمه دوم قرن سوم- به احتمال299):مقتل ابی عبدالله الحسین. این اثر نیز موجود نیست.
14. عبدالعزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی الجلودی الازدی البصری- ابو احمد(م.332): مقتل ابی عبدالله الحسین. این کتاب هم موجود نیست.
15. محمدبن یحیی- ابو جعفر العطار القمی: مقتل الحسین/ موجود نیست.
16. علی بن الحسین بن محمدبن الهیثم بن عبدالرحمن القرشی المعروف به ابوالفرج الاصفهانی(م356): مقاتل الطالبیین. در این کتاب به جریان شهادت ائمه اشاره شده اما اکنون در دسترس قرار ندارد.
17. ابو سعید الحسن بن عثمان بن زیاد تستری: مقتل ابی عبدالله الحسین. شیخ صدوق در امالی ، مجلس سی ام را که سراسر آن مقتل امام حسین است از این کتاب نقل کرده است.
18. محمدبن علی بن فضل بن تمام بن سکین(سده چهارم هجری): مقتل الحسین
19. ابو جعفر محمدبن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق(م381): مقتل ابی عبدالله الحسین(ع)منسوب به اوست. این کتاب مفقود است.
20. ابوجعفر محمدبن حسن الطوسی معروف به شیخ طوسی(م460): مقتل ابی عبدالله الحسین(ع). این اثر هم فعلاً در دسترس مورخان نیست.
با توجه به مطالب فوق روشن میگردد که مقتل مستقلی در بارهی حوادث کربلا فعلاً موجود نمیباشد. آثاری هم که موجود اند گرده برداری از دیگر آثار میباشند مثل آنچه که در آثار شیخ صدوق و تاریخ طبری نقل شده است.